Żuławy Wiślane są jednym z najciekawszych i najmniej poznanych regionów Polski. A szkoda, ponieważ to wymarzona kraina dla rowerzystów i wielbicieli zabytków. Samo słowo „żuławy” pochodzi prawdopodobnie od pruskiego słowa „solov”, oznaczającego wyspę, lub staropolskiego wyrażenia „żuł”, czyli namuł, osad. Równie dobrze, bardziej obrazowo można je nazwać „polską Holandią”. Wszystkie te określenia wskazują na dominantę krajobrazu Żuław, która wpłynęła na historię i kulturę tego regionu. Położone w delcie Wisły Żuławy są obszarem, którego przeciętna wysokość wynosi ok. 9 m npm.; prawie 28% to tereny depresji, która w najniższym poziomie sięga -1,8 m (Raczki Elbląskie). To teren o szerokości około sześćdziesiąt kilometrów i długości około pięćdziesięciu. Zaczął on powstawać około cztery do pięciu tysięcy lat temu. Początkowo cały ten obszar był zalany wodą. Z czasem jednak rejon ujścia został w znacznym stopniu zasypany namułami rzecznymi.
Wisła w miejscowości Biała Góra koło Sztumu około 50 km od ujścia rozdziela się na dwa ramiona Leniwka (lewe) i Nogat (prawe), tworzy szeroką deltę zwaną właśnie Żuławami. W miejscowości Gdańska Głowa od Leniwki oddziela się w kierunku wschodnim kolejne ramię zwane Szkarpawa w celu ochrony przeciwpowodziowej zamknięte śluzą. Kolejne ramię Martwa Wisła oddziela się w Przegalinie. Uchodzi do Zatoki Gdańskiej. Do XIV wieku ujście Wisły dzieliło się na główne wschodnie ramię Wisłę Elbląską i mniejsze zachodnie ramię Wisłę Gdańską. Od roku 1371 głównym ramieniem stała się Wisła Gdańska. Po powodzi w 1840 roku tworzy się dodatkowe ramię Wisła Śmiała. W latach 1890-1895 wykonano przekop koło Świbna.
Niski poziom wód gruntowych sprawił, że teren ten wymagał sprawnie funkcjonującego systemu urządzeń melioracyjnych, które umożliwiłyby osuszenie gleby na tyle, by ziemia nadawała się do uprawy. Nieustające niebezpieczeństwo powodzi i podmokłość terenu doprowadziły do tego, że przez stulecia obszar Żuław charakteryzował się bardzo niewielkim zaludnieniem. Ziemia czekała na specjalistów, którzy poradziliby sobie z żywiołem wody. Takimi fachowcami okazali się osadnicy pruscy, a w szczególności holenderscy, którzy we własnym kraju borykali się z bardzo podobnymi trudnościami. Zachodni koloniści zaczęli osiedlać się na Żuławach w średniowieczu. Intensywność osadnictwa związana była z obniżeniem się wód Zalewu Wiślanego w XIII w.
Po roku 1308 to Krzyżacy podstępem zagarnęli Pomorze Gdańskie. Wówczas zaczęły napływać grupy osadników z Fryzji, stopniowo wypierając ludność słowiańską. Żuławy wówczas rozkwitały, bowiem osadnicy zasiedlali wsie, zmeliorowali teren, zabezpieczyli wałami przeciwpowodziowymi, ustanowili funkcję straży wałowej i stworzyli system dróg. Niestety wojna trzydziestoletnia spustoszyła gospodarczo te tereny. Gospodarstwa zostały opuszczone przez dotychczas je zajmujących chłopów. Nastąpiła wówczas druga fala osadnictwa po II pokoju toruńskim w 1466 r. głównie z dalekiej Holandii.
Zabudowania stawiane były na wzniesieniach, do których usypania wykorzystywano ziemię z wykopów pod kanały i stawy melioracyjne. W sąsiedztwie sadzono topole i wierzby, których zadaniem było zatrzymanie lodów spływających rzeką podczas roztopów. Część mieszkalna była zawsze pierwsza od strony rzeki lub skierowana w górę jej biegu, dzięki czemu w przypadku wylewu woda przepływała najpierw przez nią, potem przez część gospodarską i wreszcie wylewała na pola, co pomagało oczyścić zabudowania z zanieczyszczeń. W roku 1547 Rada Miasta Gdańska wysłała swego przedstawiciela do Niderlandów z zadaniem ściągnięcia osadników z tego kraju. Największą grupą pośród osadników olęderskich byli mennonici, protestanccy anabaptyści. Oni to posiadali najwyższe umiejętności w dziedzinie inżynierii wodnej. To oni nadali tym terenom swoistego Ducha Miejsca.
.jpg)
Wycofujące się wojska niemieckie zniszczyły szereg urządzeń melioracyjnych (w tym większość urokliwych wiatraków, pełniących przede wszystkim funkcję pomp, a nie ozdób krajobrazu). Spowodowało to zalanie prawie 120 ha powierzchni Żuław. System melioracyjny odbudowywano przez lata, ale dzięki skutecznemu opanowaniu żywiołu wody, Żuławy należą dziś do najżyźniejszych i najbardziej wydajnych rolniczo terenów Polski. Na szczęście melioracje nie zniszczyły okolicy, wręcz przeciwnie: 560 km wałów, ponad 3,7 tys. km kanałów i 11 tys. km rowów odwadniających czyni Żuławy atrakcyjnym dla turystów obszarem - płaski teren, niewielki ruch i stosunkowo dobrze utrzymane drogi przyciągają rowerzystów. Tych zaś, których nie zachwycają kanały i groble, z pewnością zadowolą pozostałości budowli krzyżackich.
Najbardziej charakterystyczne zabytki Żuław to domy podcieniowe. Wznosili je głównie mennonici, osadnicy z Holandii, zwani Olendrami, którzy uciekając przed kontrreformacją,
osiedlali się w Polsce - na Żuławach oraz w Dolinie Dolnej Wisły, na terenach dotychczas nie zamieszkanych. Ci niezwykle pracowici osadnicy osuszyli bagna i usypali istniejący do dziś, ponad
90-kilometrowy wał przeciwpowodziowy. Stworzyli oni kulturę o niezwykle surowych obyczajach i zasadach. Co to jest podcień? Dom podcieniowy, to taki popularny zwrot w języku polskim dla określenia pewnego typu budynku mieszkalnego lub gospodarczego posiadającego charakterystyczną dobudówkę w jednej z elewacji. W zależności od obiektu, przy którym wzniesiono podcień, jest to zadaszenie z gałęzi przed grotą, drewniana konstrukcja dostawiona przed wejściem do kamiennej budowli greckiej, podcień klasyczny przed chałupą chłopa – także tego żuławskiego, weranda przy murowanym domu, ale i murowany podcień przy ceglanym domu gburskim na Warmii. A wszystko po to, by dawać cień tym, którzy pod nim zasiadali.
Jeżeli chcesz mieć na bieżąco podgląd na zdjęcia to wystarczy otworzyć Galerię Żuławy. Zdjęcia są opisane więc łatwo je odnaleźć. Jeżeli ktoś chciałby posłuchać muzyki w czasie czytania opisów czy oglądania zdjęć to może nacisnąć w menu Inne Podkład muzyczny (piosenki religijne) lub Rockowy podkład muzyczny. Otworzy się
nowe okno z kilkoma zdjęciami i muzyka zacznie odtwarzać się automatycznie. Można nacisnąć okno equelizera w prawym dolnym rogu i wybrać piosenkę lub zatrzymać odtwarzanie. W środku relacji
znajdziesz interaktywne mapy Polski. Powiększ je naciskając „+” i znajdź poszukiwane miejsce albo po prostu przeglądaj mapę Polski. Życzę dobrych wrażeń.
Celem tej wyprawy rowerowej był Rowerowy Szlak Mennonitów na Żuławach Wiślanych, na trasie z Gdańska do Elbląga. Szlak opracował Klub Nowodworski na którego stronie można znaleźć dokładną mapkę oraz informacje o trasie. Cały szlak liczy 195 km.
Dalej drogą asfaltową udaję się do miejscowości Leszkowy. Po drodze podziwiam Żuławy w zimowej szacie. W XVII w. W Leszkowych osiedlili się menonici, obecnie próżno szukać śladów ich bytności. W miejscowości od razu rzuca się w oczy wielokrotnie przebudowywany średniowieczny kościół filialny pw. św. Brata Alberta. Oprócz tego moją uwagę przykuły trzy domy. Jeden to budynek dawnej szkoły parafialnej z XIX w. Dalej dom z drewnianym gankiem przed wejściem i dom Gustawa Birhma. Znalazł się tam również wiejski park.
W Trutnowych najpierw udaję się, zgodnie z oznaczeniem szlaku, pod dom podcieniowy z 1720 r., który jest siedzibą Stowarzyszenia Żuławy Gdańskie. Tam można zobaczyć skansen miniatur zabytków żuławskich, czego mi nie było dane. Obok stoi zbudowany w 1848 roku drewniany dom o konstrukcji zrębowej kryty dachem mansardowym. We wsi znajduje się gotycki ceglany kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Po drugiej stronie drogi warto zwrócić uwagę na zbudowaną w 1728 roku barokową plebanię z charakterystycznymi, masywnymi przyporami przykrytą mansardowym dachem.
Wracam na szlak. Ten kieruję się wzdłuż rowu melioracyjnego po zamarzniętych płytach betonowych w kierunku Wróblewa. Tutaj było trochę ciężej z jazdą. Mocno wiał też wiatr, co nie jest zjawiskiem rzadkim na Żuławach. We Wróblewie znaki szlaku pokazują dwa kierunki. Skręciłem w prawo i okazało się, że ominąłem całe Wróblewo. Ponieważ już tam byłem przed dwoma laty, a warto tam zajechać ze względu chociażby na ślicznie położony kościół, więc się nie wracałem. Trafiłem za to na pamiątkowy kamień o rozbudowie szlaku. Przejechałem przez most nad Motławą i znalazłem się w Lędowie. Ten fragment szlaku jest mi znany z wyprawy na Kaszuby z 2009 roku. Motława to rzeka o długości 64,7 km płynąca środkiem Żuław Gdańskich. Uchodzi do Martwej Wisły.
Przez Dziewięć Włók dostałem się na drogę krajową nr 7. Zaczęło się szybko ściemniać. Na szczęście droga krajowa ma dosyć szerokie pobocze. Jeszcze w Koszwałach udało mi się zobaczyć dom podcieniowy z 1792 r. O g. 17.00 zrobiło się już ciemno. Na miejscu w Dworku jestem o g. 17.45 . Zmęczony, ale zadowolony. Trochę pali mnie twarz, ale to chyba od soli. Bardzo przydało mi się ciepłe picie z termosu. W restauracji, już na miejscu zamówiłem sobie tacę żuławską. Kelnerka pomyliła mnie z kimś innym i dostałem inne danie. Kiedy zjadłem połowę do stałem to właściwe z przeprosinami, ale już zjadłem niewiele. Były tam 3 sztuki mięsa, ryż, frytki i ziemniaki. Do tego surówki. Tak zakończyłem dzień.
Pobudkę robię sobie o g. 7.15. Wyruszam o g. 9.30. Jest dodatnia temperatura +3℃. Kieruję się w stronę Kiezmarka, ale teraz przejeżdżam pod drogą krajową nr 7 i jadę po tej samej stronie Wisły.
Ewenementem jest to, że zachowało się tutaj aż pięć domów podcieniowych (najstarszy z 1721 r.), trzy przy głównej drodze przez wieś (jeden, niestety, w ruinie) i dwa na mennonickich wysepkach osadniczych, przy czym jeden z nich jest również na modłę holenderską złączony z budynkiem gospodarczym! Dwa z tych domów mają na dodatek niezwykłe, starannie odrestaurowane wnętrza - co jest na Żuławach zjawiskiem wyjątkowym - pełne zabytkowych mebli, obrazów, holenderskich fajansów i miedzianych naczyń (można je zwiedzać za zgodą mieszkańców). Do pełni obrazu mamy tu jeszcze nowiutki most zwodzony, pierwszy tego typu obiekt wybudowany na Żuławach (od podstaw!) po II wojnie światowej. Most prowadzi do położonej po drugiej stronie Szkarpawy wsi Drewnica, w której zachował się jeden z dwóch ostatnich żuławskich wiatraków, młyn zbożowy w typie tzw. koźlaka z 1718 r. Oglądam tylko domy przy samej drodze bo na więcej nie ma czasu. Kieruję się niebieskim szlakiem, który prowadzi mnie na wał przeciwpowodziowy.
Budzę się o g. 7.15.Wyjeżdżam samochodem po śniadaniu o g. 9.00. Przez Nową Kościelnicę dostaję się do Ostaszewa. Tutaj zostawiam samochód. Ten fragment przejechałem już wczoraj. Skręcam na Nową Cerkiew. Droga aż do Boręty jest bardzo słaba. Pełno dziur i do tego wiatr. W Palczewie oglądam jeden z dwóch zachowanych wiatraków na Żuławach ( drugi jest w Drewnicy). Wchodzę na wał przeciwpowodziowy. Podziwiam również jedyny drewniany kościół na Żuławach. W Lichnowach zdaje się, że spotkałem burmistrza. Pytał mnie o wrażenia jazdy po ścieżce rowerowej. Niestety niewiele mogłem powiedzieć, ponieważ jechałem nią tylko kawałek. Spotkałem również mężczyznę, chętnego na wyjazdy, ale nie w takich warunkach. Latem mógłby jeździć całe wakacje, ale nie ma z kim, a żona nie chce. Był to dzień spotkań.
Kieruję się na północ więc wiatr mnie popycha i od razy jadę 20 km/h, a tak było ok. 15 km/h. Dzięki temu kilometry szybko umykają. Niefortunnie przejechałem przez miejscowość Brzózki gdzie było bardzo ślisko, a można było ją ominąć. Niestety zawiódł tutaj GPS, a na mapie już nic nie było widać. Wystarczyło jechać główną drogą. W Ostaszowie jestem o g. 17.20.Koło kościoła spotkałem człowieka, który widział mnie już rano. Żalił mi się, że nikt tutaj nie organizuje takich wycieczek, a chętnie by na taką się udał. Nie pracuje. Czasem jeździ nad morze, koło Sobieszewa i zbiera tam bursztyn. Raz uzbierał 0,5 kg. Dostał na miejscu 2,5 tys. zł, ale już czekali na niego w lesie. Wsiadł na rower i uciekł. Do Dworku dojeżdżam już samochodem. W sumie byłem mało zmęczony.
Dzisiaj się pakuję i jadę samochodem do Malborka. Trochę mi to zajmuję czasu, łącznie ze śniadaniem. Tak, że w Malborku jestem o g. 12.00. Wcześniej już zaczął padać śnieg z deszczem i zaczęło się robić bardzo ślisko. Ponieważ zaczęło być niebezpiecznie myślałem o tym by zrezygnować z jazdy rowerem. Wyciągnąłem aparat by zrobić tylko jakieś zdjęcie, ale ostatecznie postanowiłem jechać. I to była dobra decyzja. Co prawda mocno wiało, ale po 20 minutach przestało padać i na moment wyszło nawet słońce. Pojechałem w stronę zamku. Mijany strażnik widząc mnie rzucił uwagę o jeździe ekstremalnej.
Kieruję się na Różany. W miejscowości znajduje się ostania, nieczynna już, pompa parowa na Żuławach. Niedaleko niej jest elektryczna przepompownia wody. Przejeżdżam po betonowym moście z 1912 roku na rzece Tynie. Na tej samej rzece, ale już w Jeziorze znajduje się jeden z najstarszych w Polsce mostów zwodzonych o wyjątkowej konstrukcji i pięknie. W Jeziorze oglądam również jeden z trzech zachowanych na Żuławach mennonickich domów modlitwy. Niestety dopiero są zamiary bu wykorzystać go na muzeum. Na razie jest pusty. W oddali widać dawniej ewangelicki, a obecnie katolicki kościół pw. Wniebowzięcia NMP.
Próbuję jechać w stronę Tropów Elbląskich i Raczek (najniższego punktu w Polsce), ale jest zbyt slisko i to na całej szerokości jezdni. To uniemożliwia mi dalszą jazdę. Do Elbląga mam 14 km, do Malborka zaś 27 km. Postanawiam jechać do Malborka, chociaż jest już po g. 16.oo, a to znaczy, że zaraz będzie ciemno. Mijam Jesionno, Gronowo i Fiszewo. W Starym Polu wjeżdżam na drogę krajową. I dalej prosto o g. 19.00 dojeżdżam do Malborka. Na zakończenie wyprawy funduję sobie kolację na barce U Fliska z widokiem na zamek. Z Malborka, już samochodem, wyjeżdżam o g. 20.00. W Bydgoszczy jestem o g. 22.30. Tak zakończyłem moja pierwszą, i do tego bardzo udaną, zimową wyprawę.
Maj 2008 © ks. Grzegorz Kortas
Strona Główna
Szlak mennonitów 2011 